سرویس خبری ایران من: پشتیبانی پیوسته ایران از روسیه و جنگ‌افروزی این کشور در اوکراین، تنش‌هایی بی‌سابقه در قلب نظام اسلامی پدید آورده که به اخراج یکی از بلندپایه‌ترین مقام‌های تهران انجامیده است. کنار گذاشتن محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین ایران که مذاکره‌کننده توافق هسته‌ای پرحاشیه کشورش بود، از مقام معاونت ریاست‌جمهوری در این هفته، به شکاف عمیق بین میانه‌روها و تندروها بر سر پشتیبانی مستمر ایران از روسیه نسبت داده می‌شود. بیانیه رسمی ایران اعلام کرد که آقای ظریف – اصلاح‌طلب سرشناس و همپیمان نزدیک مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران – پس از آنکه مقامی ارشد به او دستور استعفا داد، از سمت خود کناره گرفته است.
اما تلگراف اکنون دریافته است که دلیل اصلی برکناری آقای ظریف، مخالفت او با پیوندهای نزدیک ایران با روسیه و پشتیبانی نظامی حکومت از یورش ولادیمیر پوتین به اوکراین بوده است. برکناری آقای ظریف از جایگاه بسیار پرنفوذش به عنوان معاون راهبردی رئیس‌جمهور ایران که وظیفه نظارت بر سیاست خارجی ایران را برعهده داشت، اندکی پس از آن رخ داد که ایران و روسیه رسماً «پیمان‌نامه اتحاد راهبردی» خود را در ژانویه، فقط سه روز پیش از آغاز به کار دونالد ترامپ به عنوان رئیس‌جمهور آمریکا، امضا کردند.
پیمان راهبردی ایران و روسیه: همکاری نظامی و هسته‌ای
بر اساس مفاد این اتحاد، ایران تجهیزات جنگی مانند پهپاد و موشک‌های بالستیک برای تداوم تهاجم روسیه به اوکراین فراهم خواهد کرد، در حالی که روسیه پشتیبانی فنی برای پیشبرد برنامه هسته‌ای ایران ارائه خواهد داد.
کارشناسان اطلاعاتی غرب بر این باورند که هدف اصلی این برنامه، ساخت جنگ‌افزارهای هسته‌ای است. پهپادهای ساخت ایران به‌ویژه از سوی روسیه برای حمله به شریان‌های حیاتی اوکراین، همچون تأسیسات برق و انرژی، به کار گرفته شده‌اند. هر دو کشور، همگرایی فزاینده خود را پیامی به جهان غرب می‌دانند مبنی بر اینکه تنها نمانده‌اند و می‌توانند با درهم آمیختن توانمندی‌های خود، در برابر فشارهای تحریمی غرب ایستادگی کنند.
با این همه، نزدیکی تهران به مسکو در داخل ایران با واکنش‌های منفی روبرو شده است. اصلاح‌طلبان و چهره‌های مخالف، هم درگیرشدن بیش از پیش در ماجراجویی نظامی روسیه در اوکراین و هم پیامدهای زیانبار روابط با مسکو بر پیکره اقتصاد ایران را به چالش کشیده‌اند. نرخ تورم در ایران به ۳۵ درصد رسیده و ارزش ریال، پول ملی کشور، از سال ۲۰۱۸ که دونالد ترامپ از برجام بیرون آمد، ۹۵ درصد سقوط کرده است.
منتقدان بر این باورند که سیاست روسیه‌گرایی که آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر ایران، پیش می‌برد، اکنون بزرگترین سد راه حل بحران‌های اقتصادی کشور است؛ وضعیتی که می‌تواند با گسترش خشم مردمی، سرانجام به فروریختن نظام بینجامد. آقای ظریف، که تندروها به سبب نقش‌آفرینی‌اش در گفتگوهای هسته‌ای، او را به غرب‌گرایی متهم می‌کنند، از سرسخت‌ترین مخالفان سیاست روسیه‌محور حکومت به شمار می‌آید. وزیر خارجه پیشین که در کارزار انتخاباتی سال گذشته از پشتیبانان سرشناس آقای پزشکیان بود، پیشتر هشدار داده بود که حکومت شناخت درستی از روسیه ندارد و باید در پیوند نزدیک با مسکو جانب احتیاط را نگه دارد.
انتقادات ظریف از سیاست روسیه‌محور و واکنش‌ها
ظریف در گفتگویی تازه اظهار داشت: “امروز روسیه در هیچ عرصه‌ای توان همآوردی با دیگر قدرت‌ها را ندارد. روسیه به اوکراین تاخت تا قدرت‌های جهانی را پای میز گفتگو بکشاند.” او چنین استدلال کرد که بسیاری از چهره‌های بلندپایه حکومت ایران هنوز در فضای جنگ سرد نفس می‌کشند و روسیه را همچنان یک ابرقدرت می‌پندارند. ظریف این را “برداشتی نادرست” خواند که در نهایت می‌تواند به فروپاشی حکومت بینجامد.
او تأکید کرد: “در دنیای امروز، پیمان‌های همیشگی میان کشورها جایی ندارد. به جای آن، هم‌پیمانی‌های گذرا شکل گرفته‌اند. خیال پیمان‌های ابدی، دامی بیش نیست.” سخنان بی‌پرده ظریف، خشم کرملین را برانگیخته است. برکناری او که گفته می‌شود با فرمان مستقیم آیت‌الله خامنه‌ای صورت گرفته، اندکی پس از سفر سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه به تهران در اواخر ماه پیش برای رایزنی با پزشکیان درباره همکاری‌های نظامی دو کشور، رخ داده است.
آیت‌الله خامنه‌ای، سردمدار جریان تندرو، با حرارت از نزدیکی بیشتر با مسکو دفاع کرده و گفته است: “نگاه ایران باید به شرق باشد”. وی مدعی شد: “چشم دوختن به غرب و اروپا و مانند اینها، جز آشفتگی، گرفتاری و تنگنا برای ما به بار نمی‌آورد. کانون توجه ما باید شرق باشد.” اما سیاست روس‌محور آیت‌الله خامنه‌ای با انتقادهای گزنده‌ای مواجه شده است. سرمقاله‌ای که همین هفته در یکی از نشریات نزدیک به حکومت منتشر شد، چنین نتیجه گرفت که “امضای چنین پیمانی با روسیه که بارها پایبند نبودن خود به توافق‌ها، عهدنامه‌ها و قراردادهایش با دیگر کشورها را ثابت کرده، بیشتر جنبه نمایشی و تبلیغاتی دارد تا کارکرد عملی.”
سرمقاله دیگری در روزنامه اصلاح‌طلب هم‌میهن پرسید: “چگونه روسیه‌ای که با یورش به اوکراین ما را در مخمصه انداخت و در سوریه همه چیز را دودستی تقدیم آمریکا و اسرائیل کرد، و با معامله پشت پرده و شیرینش با واشنگتن، تل‌آویو و آنکارا ما را در تنگنا قرار داد، می‌تواند همپیمان راهبردی ایران در منطقه و جهان باشد؟”
چالش‌های داخلی و فشارهای بین‌المللی: رویارویی میانه‌روها و تندروها
این انتقادهای روزافزون در شرایطی مطرح می‌شود که حکومت زیر فشار فزاینده‌ای به خاطر پشتیبانی بی‌وقفه از گروه‌های اسلام‌گرای ستیزه‌جو همچون حزب‌الله و حماس قرار گرفته است. تازه‌ترین ارزیابی‌های سازمان‌های اطلاعاتی غرب آشکار می‌سازد که تهران از سال ۲۰۱۲ تاکنون نزدیک به ۱۳ میلیارد پوند برای تأمین مالی نیروهای نیابتی خود هزینه کرده که حزب‌الله بیشترین سهم را از این خوان گسترده برده است.
با وجود اعتراض‌ها مبنی بر اینکه حکومت باید این سرمایه‌ها را برای بهبود وضعیت معیشت مردم عادی ایران به کار گیرد، نه پشتیبانی مالی از گروه‌های ستیزه‌جو، آیت‌الله خامنه‌ای همچنان بر تعهد خود به “محور مقاومت” – متشکل از حزب‌الله، حماس و حوثی‌های یمن – پابرجا مانده است. پشتیبانی پیوسته ایران از چنین گروه‌هایی، یکی از دستاویزهایی بود که در دوره نخست ریاست‌جمهوری ترامپ برای توجیه خروج از برجام و اعمال “فشار حداکثری” بر ایران به کار گرفته شد؛ سیاستی که پیامدهای ویرانگری بر پیکره اقتصاد ایران بر جای گذاشته است.
با این همه، تا زمانی که آیت‌الله خامنه‌ای بر مسند قدرت باشد، ایران به حمایت از نیروهای نیابتی خود در سراسر خاورمیانه ادامه خواهد داد. گزارش‌ها حکایت از آن دارند که حکومت پیشنهاد داده به خانواده‌هایی که در درگیری‌های اخیر لبنان آسیب دیده‌اند، نزدیک به ۱۲,۰۰۰ دلار غرامت پرداخت کند. با نشانه‌های آشکار از عزم راسخ تندروها برای پافشاری بر مواضع سرسختانه خود، به نظر می‌رسد کنار زدن چهره‌های شاخص اصلاح‌طلب مانند ظریف، بخشی از راهبرد خاموش کردن صدای انتقاد از سیاست‌های چالش‌برانگیز حکومت است.
میانه‌روها خواهان بهبود روابط با آمریکا هستند در همان هفته‌ای که ظریف از کار برکنار شد، عبدالناصر همتی، وزیر امور اقتصادی و دیگر یار نزدیک پزشکیان نیز به دست تندروهای مجلس به دلیل نحوه مدیریت اقتصاد بحران‌زده کشور استیضاح شد.
میانه‌روهای ایرانی بر این باورند که تنها راه برون‌رفت از بن‌بست اقتصادی کنونی، ترمیم مناسبات با آمریکاست. یکی از اقتصاددانان نامدار ایرانی هشدار داده است: “بدون کاستن از تحریم‌ها از رهگذر گفتگوهای سازنده با آمریکایی‌ها، امید چندانی به مهار تورم نمی‌توان داشت.” آیت‌الله خامنه‌ای ۸۶ ساله اندیشه بازگشت به میز مذاکره با دولت ترامپ را یکسره رد کرده و چنین گفته است: “این کار نباید صورت گیرد؛ نه خردمندانه است، نه زیرکانه و نه آبرومندانه.” سرباز زدن ایران از گفتگوهای تازه با آمریکا، به وضع تحریم‌های جدید از سوی دولت ترامپ انجامیده که دامنه آن، شرکت‌ها و اشخاص گوناگون از جمله مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران را در بر می‌گیرد.
اسکات بسنت، وزیر خزانه‌داری آمریکا، در بیانیه‌ای که این هفته منتشر شد، اظهار داشت: “ایران همچنان برای تسهیل فروش نفت و تأمین مالی اقدامات بی‌ثبات‌کننده خود، به شبکه‌ای پنهانکار از کشتی‌ها، ناقلان و واسطه‌ها تکیه می‌کند. ایالات متحده از همه ابزارهای در دسترس خود برای هدف قرار دادن تمامی بخش‌های زنجیره تأمین نفت ایران استفاده خواهد کرد، و هر کس که به داد و ستد نفت ایران دست بزند، خود را در معرض خطرات جدی تحریم قرار می‌دهد.”
