سرویس خبری ایران من: تنگه هرمز یکی از مهم‌ترین گذرگاه‌های آبی جهان است که نقش حیاتی در اقتصاد جهانی و امنیت انرژی دارد. این آبراه استراتژیک که در منطقه خاورمیانه واقع شده، همواره کانون توجه قدرت‌های جهانی و محل تنش‌های ژئوپلیتیک بوده است. در این متن، به بررسی اهمیت، موقعیت و چالش‌های امنیتی این گذرگاه حیاتی می‌پردازیم.
تنگه هرمز به‌عنوان یکی از استراتژیک‌ترین آبراه‌های جهان، نقش بی‌بدیلی در اقتصاد جهانی و امنیت انرژی ایفا می‌کند. این گذرگاه باریک که خلیج فارس را به اقیانوس هند متصل می‌سازد، مسیر عبور بخش عمده‌ای از نفت و گاز جهان است. موقعیت جغرافیایی خاص و اهمیت اقتصادی این تنگه، آن را به کانون توجه قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تبدیل کرده است. در ادامه به بررسی ابعاد مختلف اهمیت، چالش‌ها و تنش‌های مرتبط با این آبراه حیاتی می‌پردازیم.
اهمیت استراتژیک تنگه هرمز
تنگه هرمز، آبراه باریکی در دهانه خلیج فارس است که همواره در کانون تنش‌های جهانی قرار داشته است. این مسیر استراتژیک کشتیرانی که نزدیک به یک‌چهارم تجارت نفت جهان از آن عبور می‌کند، پیوسته تحت نظارت شدید بین‌المللی برای رصد هرگونه نشانه اختلال قرار دارد.
ایران طی سال‌های متمادی بارها کشتی‌های تجاری عبوری از این تنگه را هدف قرار داده و گاهی نیز تهدید کرده که این آبراه حیاتی را مسدود خواهد کرد. تنش‌ها در ماه مارس بار دیگر افزایش یافت، زمانی که آمریکا حملات نظامی خود علیه حوثی‌های مورد حمایت ایران در یمن را از سر گرفت؛ گروهی که حملات متعددی علیه کشتی‌های غیرنظامی و نظامی در دریای سرخ ترتیب داده بودند. واشنگتن همچنین تهدید کرد که به اهداف مرتبط با ایران در یمن و مناطق اطراف آن، از جمله کشتی‌هایی که وظیفه انتقال اطلاعات یا مربیان نظامی را بر عهده دارند، حمله خواهد کرد. چنین حملاتی ممکن است واکنش تلافی‌جویانه تهران را در پی داشته باشد و احتمالاً امنیت کشتیرانی در تنگه هرمز را تهدید کند.
موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های تنگه هرمز
تنگه هرمز کجاست؟ این آبراه استراتژیک، خلیج فارس را به اقیانوس هند متصل می‌کند و ایران در شمال آن و امارات متحده عربی و عمان در سواحل جنوبی آن قرار دارند. طول این تنگه حدود ۱۶۰ کیلومتر است و در باریک‌ترین قسمت خود تنها ۲۱ مایل عرض دارد؛ به طوری که مسیرهای کشتیرانی در هر جهت تنها دو مایل پهنا دارند. کم‌عمق بودن این آبراه کشتی‌ها را در برابر مین‌گذاری آسیب‌پذیر کرده و نزدیکی آن به خشکی، به‌ویژه سواحل ایران، شناورها را در معرض حملات موشکی از ساحل یا رهگیری توسط قایق‌های گشتی و بالگردها قرار می‌دهد.
تنگه هرمز شاهرگ حیاتی تجارت جهانی نفت به شمار می‌آید. بر اساس داده‌های بلومبرگ، در سال ۲۰۲۴ نفتکش‌ها روزانه حدود ۱۶.۵ میلیون بشکه نفت خام و میعانات گازی را از کشورهای عربستان سعودی، عراق، کویت، امارات متحده عربی و ایران از طریق این تنگه به بازارهای جهانی رسانده‌اند. این گذرگاه همچنین نقشی حیاتی در تجارت گاز طبیعی مایع (LNG) دارد و بیش از یک‌پنجم ذخایر گازی جهان، عمدتاً از قطر، از همین مسیر عبور کرده است. نفتکش‌های غول‌پیکر روزانه حدود ۱۶.۵ میلیون بشکه نفت خام و میعانات گازی را از این گذرگاه استراتژیک به نقاط مختلف جهان حمل می‌کنند.
تنش‌ها و چالش‌های امنیتی در تنگه هرمز
ایران دهه‌هاست که با ایجاد مزاحمت برای کشتی‌های عبوری از تنگه هرمز و خلیج فارس، نارضایتی خود را از تحریم‌های بین‌المللی نشان داده یا از آن به عنوان اهرمی در مناقشات سیاسی استفاده کرده است. در آوریل ۲۰۲۴ (فروردین ۱۴۰۳)، تنها ساعاتی پیش از حمله گسترده پهپادی و موشکی به اسرائیل، نیروهای سپاه پاسداران ایران یک کشتی کانتینری مرتبط با اسرائیل را در نزدیکی تنگه هرمز توقیف کردند.
بر اساس گزارش مجله تخصصی لویدز لیست، ایران ماه بعد خدمه این کشتی را آزاد کرد. تهران ادعا کرد که کشتی MSC Aries قوانین دریانوردی را نقض کرده است، اما کارشناسان مالکیت اسرائیلی این کشتی را دلیل اصلی توقیف آن دانستند. در آوریل ۲۰۲۳ نیز ایران یک نفتکش عازم آمریکا را توقیف کرد و ادعا نمود که این کشتی با شناوری دیگر برخورد کرده است. با این حال، ناظران معتقدند این اقدام تلافی‌جویانه‌ای علیه ضبط یک کشتی حامل نفت ایران توسط آمریکا در آب‌های مالزی به بهانه نقض تحریم‌ها بوده است.
در مه ۲۰۲۲ نیز ایران دو نفتکش یونانی را توقیف کرد و به مدت شش ماه نگه داشت، اقدامی که واکنشی به مصادره محموله نفتی ایران توسط یونان و آمریکا بود. سرانجام پس از کشمکش فراوان، هر دو طرف محموله‌های ضبط شده را آزاد کردند.
آیا ایران تاکنون تنگه هرمز را مسدود کرده است؟ تا به امروز، خیر. در جریان جنگ هشت‌ساله ایران و عراق (۱۳۵۹-۱۳۶۷)، عراق بارها به پایانه صادرات نفت جزیره خارک حمله کرد که هدف آن واداشتن ایران به واکنشی بود که پای آمریکا را به درگیری باز کند. در آن دوره، ایران و عراق مجموعاً به ۴۵۱ کشتی حمله کردند که موجب افزایش شدید هزینه بیمه نفتکش‌ها و افزایش قیمت جهانی نفت شد.
در سال ۱۳۹۰ نیز ایران پس از وضع تحریم‌های جدید تهدید به بستن تنگه کرد، اما از این موضع عقب‌نشینی نمود. کارشناسان بازار نفت معتقدند ایران به‌طور کامل تنگه را مسدود نخواهد کرد زیرا این اقدام پیش از هرچیز به صادرات نفت خود ایران آسیب خواهد رساند. به علاوه، نیروی دریایی ایران توان رویارویی نظامی با ناوگان پنجم آمریکا و دیگر نیروهای مستقر در منطقه را ندارد. دریادار علیرضا تنگسیری، فرمانده نیروی دریایی سپاه پاسداران، اخیراً اظهار داشته که ایران توانایی ایجاد اختلال در تردد از تنگه هرمز را دارد، اما ترجیح می‌دهد چنین اقدامی نکند.
کشورهایی مانند عربستان، امارات، عراق، کویت، قطر، بحرین و حتی خود ایران وابسته به عبور نفت خود از این آبراه هستند. در حال حاضر تلاش‌ها برای افزایش امنیت این منطقه ادامه دارد و نیروهایی بین‌المللی برای محافظت از این مسیر مهم کشتیرانی در منطقه مستقر شده‌اند.
