سرویس خبری ایران من: در ماه‌های اخیر، تحولات سیاسی و دیپلماتیک مهمی در روابط ایران و آمریکا رخ داده است که می‌تواند آینده سیاست خارجی جمهوری اسلامی را دگرگون کند. پس از سال‌ها تنش و بن‌بست، اکنون نشانه‌هایی از گشایش دیپلماتیک دیده می‌شود که توجه تحلیلگران بین‌المللی را به خود جلب کرده است. تغییر موضع رهبری ایران در قبال مذاکره با آمریکا، نقطه عطفی در این مسیر به شمار می‌رود.
جلسه اضطراری با رهبری: تصمیم سرنوشت‌ساز برای آغاز مذاکرات
در جلسه‌ای فوری و پشت درهای بسته، سه تن از عالی‌ترین مقامات جمهوری اسلامی ایران — رئیس‌جمهور، رئیس مجلس و رئیس قوه قضائیه — ماه گذشته با رهبر جمهوری اسلامی، آیت‌الله علی خامنه‌ای، دیدار کردند تا درباره نامه‌ای از سوی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، گفت‌وگو کنند. دو مقام بلندپایه ایرانی که از جزئیات این جلسه مطلع‌اند، می‌گویند هدف اصلی این دیدار بررسی پاسخ به درخواست ترامپ برای آغاز مذاکرات هسته‌ای بود.
آیت‌الله خامنه‌ای تا پیش از این، هرگونه گفت‌وگو با واشنگتن را “احمقانه و غیرعاقلانه” توصیف کرده و بارها مخالفت خود را علنی اعلام کرده بود. اما در این نشست، مقامات ارشد کشور با لحنی صریح و بی‌سابقه، از رهبر خواستند موضع خود را تغییر دهد. یکی از حاضران گفته است: «پیام ما به رهبری این بود که اگر اجازه مذاکره ندهید، موجودیت جمهوری اسلامی در خطر خواهد بود.»
اقتصاد کشور در بحرانی عمیق فرورفته بود: کاهش شدید ارزش ریال، کمبود گاز، برق و آب، و نگرانی فزاینده از احتمال جنگی تمام‌عیار با آمریکا یا اسرائیل. مقامات به رهبری هشدار دادند که اگر مذاکرات رد شود یا به شکست بیانجامد، احتمال حمله نظامی به سایت‌های کلیدی هسته‌ای ایران، از جمله نطنز و فردو، بسیار بالاست. در آن صورت، ایران ناچار به تلافی خواهد شد و این واکنش می‌تواند آتش جنگی فراگیر را شعله‌ور کند؛ جنگی که هم اقتصاد کشور را نابود می‌کند و هم باعث بروز اعتراضات و ناآرامی‌های گسترده خواهد شد.
در پایان این جلسه چندساعته، آیت‌الله خامنه‌ای در برابر استدلال‌ها تسلیم شد. او اجازه آغاز مذاکرات را صادر کرد — ابتدا به صورت غیرمستقیم و از طریق میانجیگری، و در صورت پیشرفت، به‌صورت مستقیم میان نمایندگان ایران و آمریکا.
روند مذاکرات و برنامه آینده
۲۸ مارس، تهران پاسخ رسمی خود را به نامه ترامپ ارسال کرد و آمادگی خود را برای گفت‌وگو اعلام نمود. نخستین دور مذاکرات قرار است روز شنبه در عمان برگزار شود. هرچند ایران همچنان تأکید دارد که مذاکرات فقط به‌صورت غیرمستقیم انجام خواهد شد، آمریکا می‌گوید هدف، گفت‌وگوی رودررو است. در این مذاکرات، ایران با حضور عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه، و آمریکا با استیو ویتکوف، فرستاده ویژه در امور خاورمیانه، شرکت خواهند کرد.
دیپلمات‌ها در تلاش‌اند تا در این نشست اولیه، تنها درباره چارچوب مذاکرات و زمان‌بندی گفت‌وگوها به تفاهم برسند. با این حال، اگر همه‌چیز خوب پیش برود، دیدار مستقیم میان عراقچی و ویتکوف حتی در همان روز شنبه ممکن است.
به گفته حسین موسویان، مذاکره‌کننده سابق ایران در توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ و پژوهشگر کنونی دانشگاه پرینستون، «این تغییر موضع رهبر جمهوری اسلامی، ریشه در اصلی دارد که همواره بر آن تأکید کرده است: حفظ نظام، از اوجب واجبات است.»
دونالد ترامپ نیز در روزهای اخیر بار دیگر هشدار داده که اگر ایران از مذاکره سر باز زند، «قطعاً» گزینه نظامی روی میز خواهد بود. با این حال، ترامپ مدعی است که قصد تخریب ندارد و گفته: «من می‌خواهم ایران بزرگ باشد. من می‌خواهم آن‌ها شکوفا شوند — فقط نمی‌خواهم به سلاح هسته‌ای برسند.»
عوامل خارجی و فشارهای بین‌المللی
زمینه این مذاکرات، تحولات بزرگ و بی‌سابقه‌ای است که نظم منطقه‌ای و جهانی را دستخوش تغییر کرده‌اند: از تضعیف متحدان منطقه‌ای ایران چون حماس و حزب‌الله توسط اسرائیل، تا سقوط دولت بشار اسد در سوریه. ایران در ماه‌های اخیر یکی از کلیدی‌ترین متحدان خود را از دست داده است.
از سوی دیگر، کشورهای قدرتمندی چون روسیه و چین نیز تهران را به حل بحران هسته‌ای از طریق دیپلماسی تشویق کرده‌اند. در ماه‌های گذشته، جلساتی با حضور مقامات این سه کشور در پکن و مسکو برگزار شده تا راهکاری برای بن‌بست موجود پیدا شود.
با آغاز ریاست‌جمهوری ترامپ، نگرانی از سستی در روابط ایران با روسیه و چین افزایش یافته. آمریکا هم‌زمان با فشار بر پکن برای توقف واردات نفت از ایران، پالایشگاه‌های چینی را تهدید به تحریم کرده است. طبق گزارش شرکت «کپلر» که روند صادرات نفت را رصد می‌کند، ایران در حال حاضر روزانه حدود ۱.۶ میلیون بشکه نفت به چین می‌فروشد؛ عددی که اگر فشارهای آمریکا ادامه یابد، ممکن است تا ۵۰۰ هزار بشکه در روز کاهش پیدا کند — ضربه‌ای بزرگ به اقتصاد کشور.
همین نگرانی‌های اقتصادی، در جریان جلسه با رهبری به‌عنوان عامل اصلی مطرح شد. محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس و فرمانده پیشین سپاه پاسداران، هشدار داد که ترکیب فروپاشی اقتصادی و درگیری نظامی می‌تواند از کنترل خارج شود. رئیس‌جمهور، مسعود پزشکیان، نیز تأکید کرد که مدیریت بحران‌های موجود، با ابزارها و ساختار کنونی دولت دیگر ممکن نیست.
قطع برق در تهران، تعطیلی کارخانه‌ها و بحران شدید آب در شهرهایی مانند یزد که به تعطیلی مدارس و ادارات دولتی منجر شده، همگی نشانه‌های فشار فزاینده‌ای بودند که بر تصمیم رهبری تأثیر گذاشتند.
آیت‌الله خامنه‌ای پس از این جلسه، تیمی از مشاوران مورد اعتماد خود شامل کمال خرازی (در حوزه سیاست خارجی)، علی لاریجانی (در استراتژی کلان)، و محمد فروزنده (در امور نظامی) را مأمور هماهنگی مذاکرات با آمریکا کرد — تیمی که قرار است در تعامل نزدیک با وزارت خارجه کار کنند.
برای نخستین‌بار، برخی نشانه‌ها از نرم شدن موضع ایران نسبت به حضور اقتصادی غرب نیز دیده می‌شود. رئیس‌جمهور پزشکیان در سخنرانی اخیرش اعلام کرد رهبر جمهوری اسلامی آماده است اجازه ورود شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران آمریکایی به بازار ایران را صادر کند — بازاری که همچنان بکر و دست‌نخورده باقی مانده است.
انتشار خبر مذاکرات شنبه، فضای رسانه‌ای ایران را تحت‌تأثیر قرار داد و حتی در بازار هم نشانه‌هایی از تغییر دیده شد؛ ارزش ریال کمی بالا رفت و بورس تهران نیز با رشد شاخص همراه بود.
به باور علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بحران، این مذاکرات یک فرصت بی‌سابقه برای ایران است تا پس از دهه‌ها تنش با آمریکا، به توافقی پایدار دست یابد. او می‌گوید: «با وجود نفوذ ترامپ بر اسرائیل و جمهوری‌خواهان مخالف توافق، اگر قرار باشد توافقی حاصل شود، این لحظه بهترین زمان ممکن است. اما زمان بسیار کوتاه است، خطرات بسیار بالاست، و مسائل بسیار پیچیده‌اند. بدون گفت‌وگوی مستقیم میان دو طرف اصلی، دیپلماسی شانسی نخواهد داشت.»
