سرویس خبری ایران من: در شرایطی که تنش‌های بین‌المللی به اوج خود رسیده و نگرانی‌ها از گسترش تسلیحات هسته‌ای افزایش یافته است، ایالات متحده و ایران در آستانه مذاکراتی سرنوشت‌ساز قرار گرفته‌اند. این گفت‌وگوها در حالی برگزار می‌شود که سایه تهدیدهای نظامی و فشارهای اقتصادی بر فضای دیپلماتیک سنگینی می‌کند و هر دو کشور با چالش‌های داخلی و بین‌المللی متعددی روبرو هستند.
ایالات متحده و ایران آماده می‌شوند تا روز شنبه در عمان وارد مذاکراتی حساس درباره برنامه هسته‌ای تهران شوند؛ گفت‌وگوهایی که در سایه تهدیدهای دونالد ترامپ به اقدام نظامی در صورت شکست دیپلماسی برگزار می‌شود.
ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، روز دوشنبه هشدار داد: «اگر مذاکرات با ایران به نتیجه نرسد، ایران با خطر بزرگی روبه‌رو خواهد شد.» او که خود را استاد معامله‌گری می‌داند، به‌دنبال توافقی است که بتواند مانع از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای شود؛ هدفی که سال‌هاست در اولویت واشنگتن و متحدانش قرار دارد.
در مقابل، ایران که از نظر اقتصادی در وضعیت دشواری قرار دارد و موقعیت استراتژیکش تضعیف شده، به‌دنبال لغو تحریم‌ها و پرهیز از درگیری با قدرتی به‌مراتب بزرگ‌تر است. هر دو کشور به دلایلی متفاوت، این موضوع را فوریتی می‌دانند و در حالی به مذاکرات وارد می‌شوند که هر کدام با مجموعه‌ای از محدودیت‌های داخلی و بین‌المللی مواجه‌اند.
چه چیزی در جریان است؟
ترامپ روز دوشنبه اعلام کرد که مذاکرات مستقیم میان دو کشور آغاز شده و نشست بسیار مهمی روز شنبه در عمان برگزار خواهد شد. اما ایران تأکید دارد که این مذاکرات غیرمستقیم خواهد بود و با میانجی‌گری وزیر امور خارجه عمان صورت می‌گیرد؛ نکته‌ای که با ادعای ترامپ تناقض دارد و اختلاف نظرهای گسترده میان دو کشور را در آستانه این گفت‌وگوها نشان می‌دهد.
سید عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران و نماینده تهران در این مذاکرات، در یادداشتی در روزنامه واشنگتن‌پست نوشت: «ما روز شنبه در عمان برای مذاکرات غیرمستقیم دیدار خواهیم کرد. این هم یک فرصت است و هم یک آزمون.»
استیو ویتکوف، فرستاده ویژه ترامپ که در موضوعاتی چون اوکراین و غزه نقش مذاکره‌کننده را ایفا کرده، قرار است نماینده آمریکا در این مذاکرات باشد. با این حال، منابعی می‌گویند در صورت پافشاری ایران بر غیرمستقیم بودن مذاکرات، ممکن است ویتکوف از سفر به عمان منصرف شود.
از سوی دیگر، وزارت خارجه آمریکا نیز اظهارات متناقضی داشته است. تمی بروس، سخنگوی این وزارتخانه، روز سه‌شنبه گفت: «آنچه در پیش است، یک تماس اولیه است، نه یک مذاکره رسمی.»
محدودیت‌های زمانی و راهبردهای طرفین
به گفته گریگوری برو، تحلیلگر ارشد گروه اوراسیا، ترامپ می‌خواهد این پرونده را سریع ببندد تا فرصت تمرکز بر مسائل دیگر سیاست خارجی‌اش مانند عادی‌سازی روابط اسرائیل و عربستان یا تحکیم روابط اقتصادی با کشورهای خلیج فارس را داشته باشد.
برو معتقد است: «کنترل ایران در چارچوبی که برنامه هسته‌ای‌اش را محدود کند، یکی از ملزومات تثبیت سیاست‌های دیگر آمریکاست.» او می‌افزاید ایران اکنون ذخایر زیادی از اورانیوم غنی‌شده تا سطح ۶۰ درصد در اختیار دارد؛ سطحی که فاصله چندانی با مواد مورد نیاز برای سلاح ندارد.
همزمان، فشار زمانی دیگری نیز در میان است: مکانیسم «بازگشت خودکار» تحریم‌های سازمان ملل که در چارچوب توافق ۲۰۱۵ لغو شده بود، در ماه اکتبر منقضی می‌شود و فرآیند فعال‌سازی آن باید از ماه ژوئیه آغاز شود. این مهلت زمانی، ابزاری کلیدی برای فشار ایالات متحده محسوب می‌شود.
اسرائیل و مدل لیبی
اسرائیل، که برنامه هسته‌ای ایران را تهدیدی حیاتی می‌داند، ترامپ را به الگوبرداری از «مدل لیبی» تشویق می‌کند: توافقی که معمر قذافی در سال ۲۰۰۳ با آمریکا امضا کرد و در ازای انهدام برنامه هسته‌ای، تحریم‌ها برداشته شد. اما این روند در نهایت به سرنگونی قذافی توسط شورشیان مورد حمایت غرب منتهی شد. ایران به‌صراحت این مدل را رد کرده است.
بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، روز دوشنبه در کاخ سفید گفت: «اگر توافقی مانند مدل لیبی، کامل و دیپلماتیک حاصل شود، بسیار خوب است. اما در هر حال باید اطمینان حاصل کنیم که ایران هرگز به سلاح هسته‌ای دست پیدا نمی‌کند.»
مایک والتز، مشاور امنیت ملی ترامپ، در اواخر مارس گفته بود که هدف دولت «برچیدن کامل» برنامه هسته‌ای ایران است. با این حال، برو معتقد است که ترامپ ممکن است به توافقی با شرایط نرم‌تر نیز تن دهد. او می‌گوید: «ایرانی‌ها هرگز به توافقی مشابه لیبی رضایت نخواهند داد. اما ترامپ معمولاً آنچه را می‌خواهد، انجام می‌دهد.»
تهدید نظامی، جدی یا تاکتیکی؟
ترامپ هشدار داده که اگر مذاکرات به شکست بیانجامد، ایران با «بمباران بی‌سابقه‌ای» روبه‌رو خواهد شد. او تصریح کرده که ممکن است اسرائیل رهبری عملیات را برعهده گیرد، اما افزود: «هیچ‌کس ما را رهبری نمی‌کند. ما خود تصمیم می‌گیریم و اقدام می‌کنیم.»
اگرچه ترامپ در مبارزات انتخاباتی وعده «عدم ورود به جنگ‌های جدید» را مطرح کرده بود، اما حضور نظامی آمریکا در منطقه افزایش یافته و نشانه‌هایی از جدی‌گرفتن این تهدیدات از سوی تهران دیده می‌شود.
برو می‌گوید: «ایران آماده شده تا در صورت شکست دیپلماسی، با یک سناریوی نظامی احتمالی مواجه شود.» با این حال، تهران خواهان جلوگیری از درگیری است. عراقچی در مقاله‌اش نوشت: «برای پیشرفت در مذاکرات، باید توافق کنیم که گزینه نظامی روی میز نیست. تصور نمی‌کنم ترامپ بخواهد رئیس‌جمهوری باشد که وارد جنگی دیگر در خاورمیانه شده است.»
منطقه‌ای در بحران
این مذاکرات در شرایطی انجام می‌شود که فضای امنیتی منطقه ملتهب‌تر از همیشه است. جنگ در غزه تنش‌ها را تشدید کرده، اسرائیل با گروه‌های نیابتی ایران مانند حزب‌الله درگیر شده و چندین برخورد مستقیم با تهران داشته است. ایران و نیروهای نیابتی‌اش در این روند آسیب‌های جدی دیده‌اند، و همین باعث شده برخی در داخل ایران تسلیحاتی‌شدن برنامه هسته‌ای را راهی برای بازسازی بازدارندگی بدانند.
به اعتقاد اسرائیل، اکنون بهترین فرصت برای حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران است، پیش از آن‌که تهران بتواند سامانه‌های پدافند هوایی‌اش را بازسازی کند. اما تحلیلگران هشدار می‌دهند که یک حمله نظامی تنها دستاورد محدودی خواهد داشت و ممکن است منطقه را وارد دوره‌ای از بی‌ثباتی شدید کند.
آنچه امروز در جریان است، ریشه در تصمیم ترامپ در سال ۲۰۱۸ برای خروج از توافق هسته‌ای دارد؛ توافقی که در دوران باراک اوباما با هدف محدودسازی فعالیت‌های هسته‌ای ایران در برابر لغو تحریم‌ها منعقد شد. ترامپ این توافق را ناقص دانست و آن را ترک کرد.
از آن زمان، ایران نیز به تدریج محدودیت‌های برجام را کنار گذاشت و امروز، از نظر فنی، بیش از هر زمان دیگری به ساخت سلاح هسته‌ای نزدیک شده است. ایران اورانیوم را تا سطح ۶۰ درصد غنی کرده؛ در حالی که سطح مورد نیاز برای سلاح ۹۰ درصد است. برخی برآوردها می‌گویند فاصله زمانی ایران تا تولید سلاح ممکن است تنها چند هفته باشد.
در این میان، ترامپ اخیراً نامه‌ای به رهبر ایران، آیت‌الله علی خامنه‌ای، فرستاده و خواستار مذاکره شده است. او همچنین ضرب‌الاجلی دوماهه برای رسیدن به توافق تعیین کرده است.
تلاش‌های دولت بایدن برای احیای توافق ۲۰۱۵ بی‌نتیجه ماند. اکنون برخی تحلیلگران معتقدند ترامپ در موقعیتی بهتر برای رسیدن به توافق قرار دارد.
برو می‌گوید رهبری ایران می‌داند در شرایط ضعیفی قرار دارد و فشار اقتصادی، نارضایتی عمومی و انزوای منطقه‌ای، نظام را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. او معتقد است ایران ممکن است حتی به توافقی کوتاه‌مدت تن دهد، اگر بتواند در این فاصله فشارها را کاهش دهد. او تأکید می‌کند: «آن‌ها می‌دانند چنین فرصتی شاید دیگر تکرار نشود، به‌ویژه اگر ترامپ جای خود را در سال ۲۰۲۹ به فردی سخت‌گیرتر بدهد. بنابراین، ممکن است حاضر شوند امتیازاتی بدهند که در شرایط بهتر، نمی‌دادند.»
