سرویس خبری ایران من: در حالی که اوکراین با چالش‌های ناشی از جنگ تمام‌عیار با روسیه روبرو است، دموکراسی در این کشور به شکلی متفاوت، اما پویا، به حیات خود ادامه می‌دهد. دموکراسی اوکراین، ریشه در مبارزات مردمی دارد و علیرغم محدودیت‌های ناشی از شرایط جنگی، جامعه مدنی این کشور با مشارکت فعال خود، نقش مهمی در حفظ ارزش‌های دموکراتیک ایفا می‌کند. این گزارش، نگاهی دارد به وضعیت دموکراسی در اوکراین و چگونگی تداوم آن در شرایط دشوار کنونی.
دموکراسی در اوکراین؛ زنده، حتی بدون انتخابات
با وجود اینکه اوکراین درگیر جنگی تمام‌عیار است، نشانه‌های حیات دموکراسی در این کشور همچنان پررنگ است. در نخستین روزهای آوریل، مقام‌های اوکراینی به‌طور محتاطانه بررسی مقدمات برگزاری انتخابات را آغاز کرده‌اند—احتمالی که در صورت دستیابی به آتش‌بس می‌تواند رنگ واقعیت بگیرد. الکسی کوشل، رئیس سازمان مردم‌نهاد «کمیته رأی‌دهندگان اوکراین» در گفت‌وگو با رادیو اروپای آزاد می‌گوید: «ما شاهد فعالیت‌های انتخاباتی تدریجی در ستادهای برخی احزاب هستیم؛ از جمله پخش آهسته تبلیغات و توزیع میلیون‌ها بولتن اطلاعاتی درباره رهبران احزاب.»
برنامه رسمی، برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی در سال ۲۰۲۴ بود، اما جنگ و حاکم شدن وضعیت اضطراری، مانع اجرای این تقویم سیاسی شده است. بنابراین مردم اوکراین، در شرایط فعلی، نه‌تنها امکان رأی دادن ندارند، بلکه گزینه‌ای هم برای کنار زدن احزاب نامحبوب پارلمان ندارند. محدودیت‌های دیگر نیز پابرجاست: از ممنوعیت تجمعات گرفته تا ممنوعیت خروج مردان در سن خدمت نظامی از کشور.
با این حال، تحلیل‌گران سیاسی معتقدند که دموکراسی در اوکراین فقط به برگزاری انتخابات محدود نمی‌شود. الکسی هاران، استاد علوم سیاسی دانشگاه ملی کی‌یف، تأکید می‌کند که «دموکراسی یعنی رأی‌گیری منظم»، اما در عین حال می‌گوید اکثریت مردم اوکراین بر این باورند که انتخابات باید زمانی برگزار شود که امنیت نسبی برقرار شده باشد. از دیدگاه او، جنگ، جابه‌جایی گسترده رأی‌دهندگان و ممنوعیت‌های قانونی، شرایط را برای برگزاری انتخاباتی آزاد و پرشور از بین برده‌اند.
مشارکت مدنی؛ قلب تپنده دموکراسی اوکراین
در عوض، نشانه‌هایی از حیات دموکراسی در قالب مشارکت مدنی گسترده مشاهده می‌شود. کارشناسان، پژوهشگران و فعالان مدنی که با نشریه فارین‌پالیسی گفت‌وگو کرده‌اند، بر این نکته تأکید دارند که فرهنگ دموکراتیک در اوکراین، به‌ویژه در دوران جنگ، پویاست و زنده است. برخلاف دموکراسی‌های تثبیت‌شده که گاه آن را بدیهی می‌دانند، اوکراینی‌ها برای حفظ آن هزینه داده‌اند.
ایرینا فدوریو از سازمان مردم‌نهاد «هولکا» می‌گوید: «ما چه انتخابات داشته باشیم چه نه، دموکراسی را جدی می‌گیریم. ما برای دموکراسی جنگیده‌ایم و جان داده‌ایم، بنابراین اصرار داریم که صدای‌مان شنیده شود—و راه‌هایی برای این کار پیدا کرده‌ایم.»
این انرژی اجتماعی، ریشه در انقلاب «کرامت» سال ۲۰۱۴ دارد؛ زمانی که مردم اوکراین علیه رئیس‌جمهور وقت، ویکتور یانوکوویچ، به پا خاستند. پس از آن، با تهاجم‌های پیاپی روسیه در ۲۰۱۴ و ۲۰۲۲، مشارکت مدنی به بخشی جدایی‌ناپذیر از حیات اجتماعی تبدیل شد. شهروندان، نه‌تنها در امور اجتماعی و رفاهی فعال‌اند، بلکه بخشی از مسئولیت‌هایی را که معمولاً بر عهده دولت است، بر دوش گرفته‌اند؛ از مبارزه با فساد گرفته تا کمک به پناهجویان، تأمین سلاح برای جبهه، ساخت پهپاد، آموزش پزشکیاران و حتی مستندسازی جنایات جنگی.
یکی از چهره‌های برجسته در این مسیر، «الکساندرا ماتوییچوک» است. وکیل و مؤسس مرکز آزادی‌های مدنی که در سال ۲۰۲۲ برنده مشترک جایزه صلح نوبل شد. این سازمان تاکنون بیش از ۶۸ هزار مورد از جنایات جنگی ارتکابی توسط نیروهای روس را مستند کرده است.
ماتوییچوک می‌گوید: «سرمایه اصلی اوکراین نه نهادهای دولتی، بلکه مردم عادی آن هستند که بارها در برابر استبداد ایستاده‌اند و اکنون نیز نقش کلیدی در دفاع از کشور دارند.» او تأکید دارد که «ما یک جامعه خودسازمان‌ده هستیم که اگرچه از دولت حمایت می‌کنیم، اما انتظار نداریم همه‌چیز از بالا حل شود.»
نقش سازمان‌های مدنی در سیاست‌گذاری و شفافیت
سازمان‌های جامعه مدنی در سیاست‌گذاری نیز نقش پررنگی یافته‌اند. طبق گزارش اندیشکده چتم هاوس، مشارکت اندیشکده‌ها، کارشناسان مستقل و گروه‌های غیردولتی در حوزه‌هایی مانند سلامت روان، از سال ۲۰۲۲ تاکنون دو برابر شده است. این نهادها با دولت همکاری می‌کنند تا در شرایط بحرانی، راه‌حل‌های بلندمدت ارائه دهند.
از سوی دیگر، شهروندان برای تأثیرگذاری بر دولت، از ابزارهایی مانند «عریضه‌های الکترونیکی» بهره می‌برند. اگر تعداد امضاهای این عریضه‌ها از ۲۵ هزار بگذرد، دولت موظف است به آن‌ها پاسخ دهد—حتی اگر الزام قانونی برای اجرای درخواست‌ها وجود نداشته باشد. در یکی از نمونه‌های مهم، ۶۲ گروه مدنی در سال ۲۰۲۳ توانستند با پیگیری‌های مستمر، قانونی که دسترسی به اطلاعات مالی دولت را محدود می‌کرد، متوقف کنند.
بسترهای داده‌های باز در اوکراین امروز ماهانه بیش از ۷ میلیون کاربر دارد و دولت این کشور آن را به عنوان الگویی برای شفافیت معرفی کرده است.
تمرکززدایی قدرت و نقش دولت‌های محلی
در سطح محلی نیز، دموکراسی اوکراین از مزایای قانون تمرکززدایی بهره‌مند شده است؛ قانونی که از حدود یک دهه پیش قدرت بیشتری به شهرداری‌ها داد. در زمان حمله روسیه، همین ساختار به دولت‌های محلی امکان داد تا با سازماندهی سریع‌تر، از مهاجران جنگی حمایت کنند و واحدهای دفاعی تشکیل دهند. به گفته الکساندر اسلوبوژان، مدیر اجرایی انجمن شهرهای اوکراین، «دولت‌های محلی بسیار کارآمدتر از دولت فدرال عمل می‌کنند—چرا که سریع، بدون بوروکراسی، و نزدیک به مردم‌اند.»
شهر لویو، یکی از نمونه‌های موفق تمرکززدایی، امروز به مرکزی برای بازتوانی زخمی‌های جنگ تبدیل شده است؛ با بیمارستان نوسازی‌شده، کلینیک‌های روان‌شناسی، خدمات فیزیوتراپی و امکانات پروتز پیشرفته.
البته بسیاری از دموکرات‌های اوکراینی، از جمله اینا سوسون، استاد دانشگاه و نماینده حزب لیبرال هولوس، نگران تمرکز بیش‌ازحد قدرت در دولت مرکزی هستند. او تأکید می‌کند که دموکراسی اوکراین هنوز ناقص است، اما آنچه آن را زنده نگه داشته، مشارکت مردمی است. به گفته سوسون، «دموکراسی اوکراین یعنی میلیون‌ها نفر که هر کدام قدم‌های کوچکی برمی‌دارند—و در کنار هم، معجزه‌ای از ایستادگی می‌سازند.»
